ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 5، مرداد 1400 ، شماره پی در پی 63

کارکرد عنصر باد در داستانهای شاهنامه

صفحه (149 - 166)
معصومه‌ملوک براتی باقرآباد ، ابوالقاسم قوام (نویسنده مسئول)، محمدرضا راشدمحصّل ، پدرام جم
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهمن 1399

چکیده

زمینه و هدف: یکی از کارکردهای مهم در ساخت روایتهای شاهنامه، نقش عناصر طبیعت در رویدادها و سرنوشت آدمیان است. از میان این عناصر طبیعی عنصر باد دارای جایگاهی ویژه است. در اوستا تفاوت میان آتش، آب، خاک از یکسو و باد از سوی دیگر چشمگیر است. درحالیکه آن سه ایزد نخستین تنها یک گونه و دارای صفات مثبت هستند، باد دو گونه است. در متون فارسی میانه نیز از «ایزد باد» یا «وای نیک» و دیگر «دیو باد» یا «وای بد» یاد شده ‌است. در مینوی خرد باد در زمره ایزدان است که از برای نیرو گرفتن از آن ستایش میشود و از سوی دیگر باد دیوی است که سبب بروز طوفان و بادهای سخت میگردد. در متون ذکرشده، ایزد باد برای کامروا ساختن شاهان و پهلوانان در نبرد و پیروزی آنها ستایش شده ‌است. این جستار کوشیده است تا نقش عنصر باد را در متون کهن و شاهنامۀ فردوسی بررسی کرده و نشان دهد این عنصر پس از ورود به فضای حماسی دچار چه تغییراتی میشود.

روش مطالعه: دراین پژوهش گردآوری اطلاعات از طریق منابع کتابخانه ای بوده است و شیوۀ موردنظر این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است. متن اساس شاهنامۀ فردوسی تصحیح جلال خالقی‌مطلق، دورۀ 4 جلدی است.

یافته ها: در شاهنامۀ فردوسی باد با صفات باآفرین و خوش‌بو شناخته میشود. باد بد نیز با صفاتی همچون تند، سخت، تیره و دمان همراه شده است. این عنصر بدون در نظر گرفتن منش ایزدی ـ اهریمنی خود به یاری شاهان یا پهلوانان میشتابد و بارها به یاری کیخسرو می‌آید.

نتیجه گیری: باکندوکاو در روایتهای حماسه ملی این نتیجه بدست آمد که این عنصر منش ایزدی خود را ازدست داده و بشکل یک عنصر طبیعی درآمده که تنها به فرمان خداوند یکتا عمل میکند و غالباً پشتیبان شاه و پهلوان سزاوار (مشروع) و پیکار به حق آنان است.

کلمات کلیدی
اوستا , باد , شاهنامه فردوسی , سزاواری , مشروعیّت

• آثار الباقیّه، ابوریحان بیرونی، محمدبن احمد. (1389). ویرایش ششم. ترجمۀ اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.
• بادهای اهریمنی در شاهنامه فردوسی و نمونه‌های همانند آنها در اسطوره‌ها، کاظمی، داریوش و دیگران. (1390) مطالعات ایرانی، شمارۀ 20، صص 193 - 216.
• بازتاب خویشکاری وایو در منظومه های حماسه ملّی، ریاحی زمین، زهرا و دیگران. (1395). بوستان ادب، شمارۀ 1، صص 131-156.
• بندهش هندی، یوستی، فردیناند. (1388). ویرایش دوم. ترجمۀ رقیّه بهزادی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• بندهش، دادگی، فرنبغ. (1385). ویرایش سوم. گزارندۀ مهرداد بهار. تهران: توس.
• تحلیل ساختار اسطوره باد، واثق عباسی، عبدالله و دیگران. (1394). بوستان ادب، شمارۀ 3، صص 153 - 170.
• شاهنامه، فردوسی، ابوالقاسم. (1394). جلدهای 1-4. پیرایش جلال خالقی مطلق. تهران: سخن.
• فردوسی و شاهنامه‌سرایی، خالقی مطلق، جلال. (1390). تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
• گاتها. (1384). تفسیر و تألیف ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.
• مینوی خرد. (1391). ترجمه احمد تفضّلی. تهران: توس.
• یادداشتهای شاهنامه، خالقی مطلق، جلال. (1390). تهران: دایره المعارف بزرگ اسلامی.
• یادگار زریران. (1392). برگردان ژاله آموزگار. تهران: معین.
• یشت‌ها. (1377). جلدهای 1 و 2. تفسیر و تألیف ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.